Herinrichting Heemraadsplein

 

 

Aanleiding

 

Midden 1995 start de actie Victor. Deze is er op gericht om overlast van verslaafden door middel van politieoptreden te bestrijden. Lang is de criminaliteit en overlast die druggebruikers veroorzaken door het bestuur gedoogd uit een oogpunt van verslaafdenzorg. De onbeheersbare situatie en de bewonerprotesten die hier het gevolg van zijn, leiden ertoe dat in 1995 het de handhaving van de openbare orde een grotere prioriteit krijgt dan de zorg voor het welzijn van de verlaafden.

Dit leidt ook tot een intensiever politieoptreden tegen een groep verslaafden die domicilie gekozen heeft op het Heemraadsplein. Voor sommigen is het teruggrijpen op dwangmaatregelen echter een zwaktebod. Zou het niet veel mooier zijn als de verslaafdenoverlast met positieve maatregelen zou kunnen worden teruggedrongen. Zo ontstaat de gedachte dat het Heemraadsplein (en ook andere delen van de openbare ruimte) ‘terugveroverd’ zouden kunnen worden als bewoners daar meer aanwezig zouden zijn en allerlei activiteiten zouden ontplooien. Volgens deze gedachtegang zouden de verslaafden kunnen worden verdreven door ouderwetse gezelligheid. Waar moeders met spelen kinderen verschijnen, zullen de verslaafden verdwijnen. Hoe dit mechanisme precies in zijn werk zou gaan wordt niet geëxpliciteerd en binnen- of buitenlandse voorbeelden worden niet aangedragen. Maar het idee appelleert aan de bij sommigen bestaande behoefte om de repressie door de politie aan te vullen met meer positief getinte maatregelen.

 

Tijdens de behandeling van de begroting 1996 van de deelgemeente Delfshaven op 2 november 1995 vinden alle partijen dat er best flink geïnvesteerd kan worden in verbetering van het Heemraadsplein. Dit ondermeer om de drugsoverlast op en rond het plein te verminderen. De PvdA stelt voor de in 1963 weggehaalde muziektent weer op te zoeken en in ere te herstellen. Als de tent zoek is moet er een replica komen. De VVD stelt extra surveillance voor en meer voorzieningen voor kinderen en meer activiteiten zoals optredens van bandjes. Deelraadsvoorzitter Harreman zegt dat hij zich ervoor zal inzetten dat er rond Kerst en oud en nieuw op het plein geschaatst kan worden.

De gemeente Rotterdam stelt (naast het geld van de Deelgemeente) 1,5 mln gld (€ 0,7 mln) beschikbaar voor het opknappen van het plein. Daarnaast gaat de commissie grote steden beleid (GSB) van de deelgemeente er op 14 november 1995 ermee akkoord om van de 28 mln gld (€ 13 mln) GBS geld die de deelgemeente ontvangt 4 mln gld. (€ 1,8 mln) in te zetten voor het verfraaien en verbeteren van het Heemraadsplein. Volgens de subsidievoorwaarden moet daar dan wel in 1998 mee worden begonnen.

 

 

Voor de korte termijn

 

Het ‘terugveroveren’ van het plein gebeurt langs twee sporen. Op korte termijn wordt gewerkt aan het wegwerken van achterstallig onderhoud en het aanbrengen van kleinschalige verbeteringen. En er worden meer activiteiten geprogrammeerd om er voor te zorgen dat het plein beter bevolkt raakt met buurtbewoners.

Op lange termijn zal een herinrichting van het plein plaats vinden die er voor moet zorgen dat dit een levendig ontmoetingspunt wordt in plaats van  een lege vlakte is, die slechts wordt betreden om naar de andere kant over te steken. Een speciale coördinator gaat daartoe inventariseren wat mensen en instanties in de omgeving met het plein willen. Een pleinmeester gaat helpen bij het organiseren van activiteiten op het plein.

 

Op 13 december 1995 start officieel de ‘herovering’ van het plein. Er wordt een grote tent geplaatst en een 12 meter hoge kerstboom midden op het plein wordt opgetuigd. Volgens Hetty De Jong (Bureau projectmanagement van dS+V), aangetrokken om een plan te ontwikkelen voor het Heemraadsplein, is er overigens geen sprake van het ‘heroveren’ van het plein: “Het is niet de bedoeling om de junks te verjagen. Daarmee zou je het probleem alleen maar verplaatsen. We moeten hen begeleidden via dealpanden en opvang”.

 

Een ander voorbeeld van een pleinactiviteit is de ballonnenwedstrijd op 18 januari 1996. Duizend kleuters afkomstig uit alle basisscholen uit Middelland en het Nieuwe Westen laten een ballon in de hoop dat deze de grootste afstand zal afleggen en daarmee de wedstrijd zal winnen.

 

Veel aandacht is er voor de politie-agenten Frenk Westdijk en Florian Roos die op 25 en 26 januari 1996 een fietsprestatietocht ondernemen door  naar speelgoedfabrikanten in Lochem en Zaltbommel te fietsen. Zij willen zo sponsorgelden bijbrengen voor de aanschaf van speeltoestellen (onder meer de zogenaamde wipkippen) voor het Heemraadsplein. De actie levert 15.000 gld (€ 7.000) op waarmee negen speeltoestellen worden aangeschaft. Dit speeltuintje wordt 30 maart feestelijk geopend tijdens een expositie van plannen en ideeën voor de herinrichting van het plein.

 

Op 11 mei 1996 installeert burgemeester Peper op het Heemraadsplein 14 toezichthouders (met een zogenaamde Melkert-baan die op plein en singel toezicht moeten uitoefenen en bij problemen de politie moeten waarschuwen. Deze toezichthouders, waarvan het aantal zal uitgroeien tot 20, zijn aanvankelijk gehuisvest in een keet op het plein en later in Heemraadsplein nr 9, een voormalig drugpand van de bekende huisjesmelder Engel. Deze huisvesting blijkt later overigens niet te voldoen aan de arbeidsomstandighedenwet, zodat de toezichthouders in 1998 weer moeten verhuizen.

 

Eind mei worden er 14.000 geranium geplant ter opfleuring van het plein (eind mei blijken er zo’n 200 geranium uit de perken gestolen te zijn; op 22 en 23 oktober  worden de resterende geraniums, die niet wintervast zijn,  gratis aan passanten weggegeven).

 

Op 15 juni 1996 vindt de feestelijke opening plaats van twee terrassen op het Heemraadsplein die worden beheerd door twee aan het plein gelegen café. Op 28 juni 1996 maken beleidsambtenaren van de deelgemeente het Heemraadsplein en het Heemraadspark schoon.

 

In de maanden juli, augustus en september wordt gewerkt aan herstel en onderhoud van het groen. Er wordt nieuw gras ingezaaid, heesters worden gesnoeid en jonge bomen worden van een beschermkorf voorzien. Ook worden de banken teruggeplaatst die bewoners een jaar eerder hebben verwijderd omdat deze alleen door verslaafden werden gebruikt. Deze verslaafden, die uiteindelijk de aanleiding vormden voor de herinrichtingsplannen, zijn inmiddels vrijwel van het plein verdwenen.

 

In deze periode worden verschillende ideeën voor de herinrichting van het plein naar voren gebracht. Deze variëren van terugplaatsen van de muziektent, plaatsing van een  kiosk, vestiging van een restaurant, een doolhof, een jeu de boulesbaan tot het inrichten van een kinderboerderij. Eén van de ideeën zal tijdens het verdere proces nog een belangrijke rol spelen. Dat is het voorstel van de Stichting Boulevard  om op het plein een tropische plantenkas te bouwen. In zo’n kas zouden tropische planten kunnen worden gekweekt en verkocht en zou een horecavoorziening gevestigd kunnen worden. Een dergelijke tuin, die ook in de winter groen is,  zou zich tot een belangrijke ontmoetingsplek kunnen ontwikkelen. Boulevard wil met dit plan het plein stedelijke allure geven en tevens een bijdrage leveren aan de werkgelegenheid.

 

 

Verschillende inrichtingsmogelijkheden

 

DS+V, de gemeentelijke dienst die de planontwikkeling voor het Heemraadplein coördineert, geeft het bureau Roel van Veldhuizen opdracht om een onafhankelijk advies uit te brengen over de door betrokkenen aangedragen ideeën. In september verschijnt de gevraagde notitie over de herinrichting van het Heemraadsplein getiteld: ‘Het Heemraadsplein, een kans om niet te missen’.

 

De notitie constateert dat er op het eerste gezicht niets aan de hand lijkt te zijn met het plein nu de drugs­overlast is verdwenen. Bij nadere beschouwing valt echter op dat on­samenhangende maatregelen hebben geleid tot een chaotische inrichting (bomen van alle soor­ten en maten, speeltoestellen, bloembakken ed. zonder enige sa­menhang). Het plein ligt er regelmatig verlaten bij. Op het Plein is niet zo­zeer sprake van een probleem als wel van een gemiste kans. Uitgangspunt is dat het plein moet bijdragen aan een verbetering van de woonomgeving waardoor mensen met oplei­ding, werk en inkomen in het gebied blijven wonen en midden­groepen worden aangetrokken, zodat een bijdrage wordt geleverd aan de 'ongedeelde stad'.

 

Veerschillende opties voor de inrichting van het plein worden beoordeeld:

•   Parkeergarage onder het plein: dit zou de bereikbaarheid vergroten, maar uit onderzoek blijkt dat er (nog) geen tekort aan parkeerruimte is.

•   woningbouw: hierdoor zou het segment duurdere woningen in Delfshaven kunnen worden vergoot, maar hierin wordt reeds voorzien door elders de wijk tot geplande woningbouw van 1365 woningen tot 2002.

•   bebouwing met andere functies: vergroot de levendigheid en werkgelegenheid maar er is onvoldoende draagvlak voor bij de betrokkenen.

•   stedelijk evenemententerrein: is mogelijk gunstig voor bedrijven in de omgeving, maar geeft geluids- en parkeeroverlast voor bewoners en maakt andere activiteiten onmogelijk, ook als er geen evenement is.

•   plein/park: voorziet in de grote behoefte in Rotterdam West aan open(bare) ruimte voor ontspanning en spel, maar levert geen geld op.

 

Alles overwegende wordt inrichting als plein/park aanbevolen. Gekozen wordt voor een groen levendig stadsplein dat zich richt op de hele familie van jong tot oud en dat zich onderscheid van het Heemraadspark waar sportieve activiteiten voor de opschietende jeugd centraal staan. Het plein wordt ingericht in vier zones:

•   de stadszone langs de Nieuwe Binnenweg die aansluit bij het winkelgebied en waar 1 of 2 terrassen komen met bediening vanuit een 'Tabac' waar naast drankjes ook sigaretten, strippenkaarten ed. worden verkocht (eventueel in combinatie met toiletten en uitleen van spelmateriaal)

•   de familiezone langs de Mathenesserlaan met een combinatie van horeca (lekkernijen uit diverse landen) in een transparant niet te groot gebouw (wellicht kas-achtig) en speelvoorzieningen voor de jeugd tot 8 jaar.

•   de evenementenzone in het midden, gekenmerkt door een open inrichting met een lichte gladde vloeren een groot permanent podium, waarin ook een nieuwe grotere skate-baan een plaats kan vinden.

•   de parkzone langs de Heemraadssingel met bloemen, gras, picknicktafels.

 

Bij de inrichting van het plein moet aandacht worden geschonken aan de bomen (kan minder) de verlichting (meer) en de markering van de grens van het plein (duidelijker). De levendigheid kan worden vergroot door in de bebouwing langs het plein publieksfuncties te vestigen (postkantoor, deelgemeentekantoor).

 

Het is niet verassend dat de stuurgroep GSB instemt met de weinig omstreden plein/park variant.

 

Het programma van eisen

 

Vervolgens wordt door dS+V, na de opvattingen van verschillende belangengroepen te hebben geïnventariseerd een concept programma van eisen opgesteld. Dit programma bevat de volgende elementen:

Ÿ         stedelijke uitstraling: eigen identiteit, representatieve uitstraling, naast het gemaal weinig of geen andere bouwsels;

Ÿ         multifunctioneel: inrichtingselementen mogen het gebruik niet beperken, ruimte voor evenementen;

Ÿ         hoge kwaliteit: berekend op intensief gebruik, bunker moet weg;

Ÿ         infrastructuur versterken: aansluiting op Heemraadspark en toeristische route naar historisch Delfhaven;

Ÿ         schoon, heel en veilig: overzichtelijk, goede verlichting, toezicht, onderhoud en beheer.

 

Iedereen wordt op 8 maart 1997 uitgenodigd om hierover mee te praten in een tent op het plein. Ongeveer 55 mensen geven hun mening aan de hand van stellingen die aan het programma van eisen zijn ontleend.  De wensen zijn verdeeld: sommige kiezen voor een ‘leeg’ stedelijk plein; anderen geven de voorkeur aan een buurtplein met sport en speelvoorzieningen en bijvoorbeeld een kinderboerderij. DS+V concludeert gemakshalve maar dat de meeste aanwezigen zich in grote lijnen kunnen vinden in de inhoud en ambitie van het plan van eisen. Op 21 mei 1997 stemt de stuurgroep GSB stemt in met programma van eisen.

 

 

Het ontwerp

 

Op 16 september 1997 presenteert ontwerpster Ria Aarnink van dS+V haar voorlopig ontwerp voor een nieuw Heemraadsplein in een commissievergadering van de deelgemeenteraad. Filosofie is dat het Heemraadspark er is voor sport en spel, de Heemraadssingel voor romantische wandelingen en het Heemraadsplein voor kleine evenementen. Het plein wordt verhoogd, waardoor rondom een zitrand ontstaat. Zes rechte doorkruisende wandelpaden lopen schuin op tot het verhoogde niveau. Tussen de paden worden grasdaken aangelegd, in het midden komt een evenemententerrein geplaveid met natuursteen en met hoge lichtmasten. Van de 108 bestaande bomen verhuizen er 37 naar de singel. Achter het gemaal  is een tropische plantenkas voorzien. Het Delftse werkgelegenheidsproject Xotus, gespecialiseerd in tropische gewassen, en de eigenaar van Dudok zijn geïnteresseerd om er een plantenzaak en een grand café te exploiteren. Dit idee steunt met name op de inbreng van Wim Bekenkamp, die voor de Wijk Ontwikkelingsmaatschappij (WOM) de Stichting Boulevard ondersteunt. Eerdere bezwaren van deelgemeenteraadsleden tegen sloop van de bunker, die sinds enige jaren in gebruik is als muziekrepetitieruimte, komen te vervallen. De bunker kan worden gesloopt nu de Stichting Kampoe, die er repeteerde, failliet is. De deelraadsleden gaan in meerderheid akkoord met het voorlopig ontwerp.

 

Op 21 oktober 1997 wordt het ontwerp aan 50 belangstellende bewoners gepresenteerd. De aanwezigen reageerden verschillend op het gepresenteerde voorstel. Typische reacties zijn: het ontwerp is goed maar nog niet af, er moet nog kunst komen, de kinderen kunnen nergens spelen, het is kaal, er is geen gezelligheid, het is modern zonder sfeer. De verwijzingen naar sfeer en gezelligheid zijn lastig te verwerken. Uitgangspunt van het ontwerp is dat het plein niet ingedeeld wordt met hokjes voor de diverse gebruikersgroepen. Dit leidt tot versnippering en een onduidelijke uitstraling. De ontwerpster zoekt naar een mogelijkheid om de gewenste speelgelegenheid te realiseren op een andere manier dan de traditionele vaste speelplek met klimtoestellen en wipkippen. Mogelijk iets met stenen en water.

 

Omdat sommige delen van het plein hoger komen te liggen moeten 30 bomen ‘omhoog’ worden verplant. Dertig anderen verhuizen, onder andere naar de Heemraadssingel. Dit gebeurt in maart 1998. Verplaatsen kan alleen als de bomen geen blad dragen. Achttien bomen worden gekapt omdat ze scheef of niet gezond zijn.

 

In mei 1998 wordt de tropische kas uit ontwerp geschrapt ondermeer omdat de exploitatie niet rond zou komen. Daarop vooruitlopend had de ontwerpster al een grote pergola ontworpen op de plaats waar eerst de kas was voorzien. Ook wordt er nu een kiosk voorzien op het plein. Tussen singel en gemaal zullen speelobjecten komen.

 

 

De kritiek

 

In juni 1998 schrijven bewonersorganisatie Middelland, Aktiegroep Nieuwe Westen en Stichting Boulevard dat zij het ontwerp afwijzen: “Het ontwerp komt met name onvoldoende tegemoet aan het programma van eisen, namelijk de wens om het plein een gemeenschappelijke functie te geven voor de bevolking. Die wens was er niet voor niets. Kansen voor ontmoeting zijn broodnodig in een stadsgebied met een grote culturele verscheidenheid. Tal van interessante voorstellen van de bevolking zijn om onduidelijke reden van de hand gewezen. Er zijn door de dienst Stedenbouw en Volkshuisvesting onvoldoende inspirerende alternatieven aangedragen die de ontmoetingsfunctie versterken.” Het bestuur wordt gevraagd in te stemmen met een ontwerpatelier, te houden door de Academie voor Bouwkunst, en een subsidieaanvraag hiervoor bij het ministerie van VROM te ondersteunen.  Het dagelijks bestuur van de deelgemeente zegt in eerste instantie verrast te zijn en wijst de kritiek vervolgens af. Op 15 juli blijkt een ruime meerderheid in de commissie ruimtelijke ordening van de deelgemeenteraad het inrichtingsplan te steunen ondanks de 1200 handtekeningen die van de kant van de bewoners zijn verzameld om het idee van een ontwerpatelier te steunen. De deelgemeente is wel bereid tot een ontwerpatelier, maar dan alleen om te bezien hoe binnen het bestaande ontwerp de ontmoetingsfunctie kan worden versterkt.

 

Sociologie student Arjen van der Straaten komt in een onderzoek, waarop hij in september afstudeert, tot de conclusie dat het Heemraadsplein waarschijnlijk nooit goed zal functioneren omdat de ruimtelijke context veel gebreken vertoont. Het plein is ongunstig gelegen (doordat het aan de oostzijde door de Heemraadssingel wordt afgescheiden van de rest van de stad), heeft te veel concurrentie van andere pleinen, ontbeert potentiële gebruikers en is te groot. Van der Straaten: "Wat mij heel erg opviel, is dat de pleinen in Rotterdam leeg zijn. Verder blijkt dat de druk van de auto op de openbare ruimte heel erg groot is en dat vooral allochtonen gebruik maken van de openbare ruimte. Een conclusie die hij trekt, is dat pleinen in de huidige samenleving niet de ontmoetingsplaats zijn die beleidsvoerders er van verwachten. Deze misvatting is gebaseerd op een romantisch beeld, waarin voorbij gegaan wordt aan maatschappelijke ontwikkelingen. Ontmoetingen vinden tegenwoordig veel meer plaats in (semi)openbare ruimtes als cafés, restaurants, koffiehuizen, moskeeën en bioscopen. Volgens Van der Straaten wordt het niet functioneren van buitenruimte in het gemeentebeleid te veel als ontwerpprobleem beschouwd. Het is een dwaling te verwachten dat met aanpassingen in het ontwerp het sociale gedrag gaat veranderen.

Alleen door het organiseren van activiteiten zou de aantrekkingskracht kunnen worden vergroot. Aan het dagelijks organiseren van 'activiteiten hangt echter een prijskaartje, dat de gemeente niet bereid zal zijn te betalen. Het Heemraadsplein kan volgens Van der Straaten dus onmogelijk de centrale rol van stadsplein van Delfshaven vervullen die de deelgemeente ervan verwacht.

 

Het besluit

 

Begin september 1999 wordt met de herinrichting begonnen. Om onnaspeurbare redenen vergt dit ruim een jaar. Enkele dagen voor de feestelijke heropening op 29 september 2000 worden er tussen singel en gemaal 24 schommels geplaatst. Uiteindelijk dus toch traditionele speeltoestellen en niet ‘iets met stenen en water’.  De publieke opkomst bij de drie dagen durende feestelijkheden met ondermeer muziek, straattheater en poppenkast is teleurstellend. Ook worden er  injectienaalden van drugsgebruikers gevonden in het zand bij de schommels.

Aangekondigd wordt dat er in het grasperk bij de Nieuwe Binnenweg een 7,5 meter hoge palm van kleurrijk metaal en glas zal verrijzen naar een ontwerp van Klaar van der Lippe.

Kaapverdianen, verenigd in het inderhaast opgerichte actiecomité ‘Pracinha d’Quebrôd’ (Portugees voor ‘plein van de arme zielen’) zijn teleurgesteld dat zij als groep niet zijn uitgenodigd bij de opening, hoewel Kaapverdiaanse zeelieden er in de jaren zestig en zeventig een gewoonte van maakten elkaar op dit plein te ontmoeten. Bij een bezoek van de Kaapverdianen op 4 oktober aan de deelgemeente deelden ze mede dat dit verzuim kan worden goedgemaakt door het plaatsen van een hieraan gewijd gedenkteken. De deelgemeente zal dit serieus in overweging nemen.